Posle zvaničnog naseljavanja u Ruski Krstur 1751. godine, Rusini su, u tesnoj vezi sa crkvenom opštinom, 1753. godine osnovali svoju školu. Od samog početka nastava se održavala na rusinskom jeziku. Škola u Ruskom Krsturu je kroz prošlost prošla kroz nekoliko razdoblja.

Najduži period u svojoj istoriji škola u Ruskom Krsturu bila je narodna trivijalna, odnosno konfesionalna škola pod patronatom crkve, a izdržavala ju je opština, i trajala je od osnivanja do 1888. godine. Iz 70-tih godina 18. veka su sačuvani opširniji izveštaji o radu škole, iz kojih doznajemo da ju je pohađao samo manji broj dece spremne za školu. U ovoj školi učile su se osnovne stvari: čitanje, pisanje, računanje i veronauka. Škola je od samog početka radila u skromnim uslovima, ali je i pored toga postizala rezultate, jer je kasnije veliki broj dece naučio da čita i piše, što potvrđuju sačuvani potpisi stanovnika Ruskog Krstura iz tog vremena.

U prvoj polovini 19. veka krsturska škola postiže sve bolje rezultate – veći deo dece koja su stasala za školu su je i pohađala, a u školi su bila dva razreda – prvi, u kojem je bilo 200-250 mlađe dece, i drugi, u kojem je bilo 100-150 starije dece. Škola je imala dva učitelja: glavnog učitelja – magistra, koji je učio decu, i pomoćnog – preceptora, koji je samo ponavljao naučeno.

U početku učitelji su pretežno bili sveštena lica, a na mestu direktora škole bio je lokalni paroh, da bi od sredine 19. veka nastavu držali školovani učitelji koji su uglavnom dolazili iz tadašnje severoistočne Ugarske. Najpoznatiji među njima bio je Petro Kuzmjak, prvi rusinski školovani učitelj koji je došao u Ruski Krstur 1855. godine i radio je u školi do 1892. godine. On je svojim znanjem i iskustvom doprineo podizanju kvaliteta nastave u školi. Zbog toga današnja škola u Ruskom Krsturu nosi njegovo ime.

1888. godine konfesionalna škola pretvorena je u komunalnu školu, da bi 1899. godine ona postala državna i kao takva trajala do 1918. godine. U periodu državne škole nastava se održavala na državnom – mađarskom jeziku. Posle završetka Prvog svetskog rata, pa do Drugog svetskog rata, škola se našla u sastavu nove države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i takođe je bila državna škola, ali tada je nastava održavana ponovo na rusinskom jeziku.

U Drugom svetskom ratu, za vreme mađarske okupacije Bačke (1941-1944) škola u Krsturu je ponovo radila na mađarskom jeziku. Učenici i učitelji su se teško sporazumevali, učenje je bio veliki problem i sve se svodilo na najjednostavnije reprodukovanje onog što najčešće nije bilo razumljivo.

Posle završetka Drugog svetskog rata škola nastavlja rad, i svojstveno tadašnjem vremenu, uključuje se u nastavu kao Narodna škola na rusinskom jeziku. U februaru 1945. godine otvorena je Državna gimnazija – prva gimnazija u istoriji Rusina. Gimnazija je radila do 1949. godine kada je transformisana u osnovnu školu, a 1970. godine gimnazija ponovo nastavlja sa radom i to prvo kao istureno odeljenje Gimnazije „Žarko Zrenjanin“ iz Vrbasa, a od 1990. godine kao samostalna gimnazija koja i danas postoji.

Kroz prošlost nastava u školi održavala se u mnogobrojnim školskim zgradama od kojih neke i danas postoje. Danas se nastava održava u savremenoj školskoj zgradi koja je izgrađena i otvorena 1977. godine, u to vreme jedan od najmodernijih školskih objekata u državi sa savremenim kabinetima, među kojima i za informatiku, sa kuhinjom, fiskulturnom salom, otvorenim sportskim terenima.

Danas škola nosi naziv Osnovna i srednja škola sa domom učenika „Petro Kuzmjak“. Sam naziv govori se organizaciono škola sastoji od tri celosti: osnovna i srednja škola kao i dom učenika. U osnovnoj školi ima 15 odeljenja, 14 redovnih i jedno specijalno, sa oko 250 učenika. Srednja škola je četvorogodišnja škola koja se sastoji od jednog odeljenja gimnazije opšteg smera na rusinskom nastavnom jeziku, jednog odeljenja gimnazije opšteg smera na srpskom nastavnom jeziku i jednog odeljenja smera turističko-hotelijerski tehničar na srpskom nastavnom jeziku koji je uveden 2009/2010. školske godine. Ukupno u srednjoj školi ima oko 190 učenika.

Zbog ovakve strukture srednja škola je jedinstvena u državi, a zbog odeljenja gimnazije na rusinskom nastavnom jeziku je jedina na svetu.

Za postignute rezultate u nastavnim i vannastavnim aktivnostima Škola u Ruskom Krsturu dobila je više društvenih priznanja i nagrada. Škola u Ruskom Krsturu je od svog osnivanja do danas bila, a to je i dalje – stožer rusinske nacionalne zajednice. Odolevajući mnogim izazovima, radila je i razvijala se sve vreme. Mnoge uticajne javne ličnosti iz rusinske zajednice bili su đaci i profesori krsturske škole, koja je ujedno i najveća vaspitno-obrazovna institucija kod Rusina u Srbiji.

Autor teksta Dejan Bučko, profesor istorije u školi „Petro Kuzmjak”